Dünyanın gözü hükümetlerin, ölüm oranlarının ve salgın önlemlerinin üzerindeyken Kanada uyruklu gösteri devi "Cirque de Soleil" 19 Mart günü 4600 civarında çalışanının yüzde 95'ini, -yanlış okumadınız-, 4300'den fazla insanı, belirsiz bir süre için işten çıkardı. Cirque de Soleil ülkemizde de dev prodüksiyonları, izleyenlerin aklını ve elbette çalışanlarının bedenlerini zorlayan gösterileriyle oldukça tanınıyor.
Dünya basınında az sayıda habere konu olan toplu işten çıkarma, şirket tarafından "üzgün" olduklarını belirten bir açıklamayla kamuoyuna duyuruldu. Karara bilet gelirlerinin kesilmesini gerekçe gösteren şirket, salgın süresince temel idari operasyonlarını sürdürecek az sayıda çalışanıyla yola devam edeceğini açıkladı.
Cambaz patron
Dünya üzerinde 20'den fazla ülkede 40'ın üzerinde gösteriyle faaliyet gösteren Cirque de Soleil (Güneş Sirki) gelmiş geçmiş en büyük gösteri sermayelerinden sayılıyor. 1984 yılında "kâr amacı gütmeyen kuruluş" olarak iki Kanadalı akrobat tarafından kurulan sirk, 2000'lerin ortalarına gelindiğinde bir dünya devine dönüşmüş. Yıllık cirosu 800 milyon doların üzerinde, dünya sıralamasında McDonald’s, Microsoft ve Disney'in ardından 22. sırada geliyor.
Her demecinde "akrobatlıktan geldiği için iş yaşamında riskleri erken görebildiğini" hatırlatan patron Guy Laliberté, geçtiğimiz yıllarda Fransız Polinezyası'ndaki özel adasında kenevir yetiştirmesi ile gündeme geldi. Özel ada derken, adanın sinemaları, kayıt stüdyoları, spor tesisleri, bir gökyüzü gözlem tesisi ve 100 çalışanı var. Laliberté adasını ünlülere hafalık 900 bin Avro'ya kiralayarak gayrimenkullerinden de para kazanmayı ihmal etmiyor.
Sirk ve risk
Tablonun karanlık tarafında ise sirk çalışanlarının göğüslediği riskler var.
Salgın gündemiyle birlikte 4300'den fazla çalışanın işsiz kaldığı toplu işten çıkarma bugüne kadar yaşananların en büyüğü, ancak ilki değil. Geçtiğimiz 35 yılda kapitalizmin girdiği her krizde "önlem" olarak yüzlerce işçisini kapının önüne koymuş Cirque de Soleil. Önlemlerden akrobatlar kadar figüranlar, sahne arkası çalışanları, operasyon görevlileri ve çadır işçileri de nasibini alıyor.
Faaliyet gösterdiği ülkelerin kanunlarının elverdiği tüm kolaylıklardan faydalanan şirket, çalışanları arasında da büyük eşitsizlikler yaratmış. Kimi ülkede sözleşmesiz, güvencesiz, geçici/yerel işçilerle çalışırken, örneğin Las Vegas'taki kalıcı gösterilerinin sanatçıları daha büyük gelirler elde edebiliyorlar. Elbette çalıştıkları süre boyunca... Çünkü bir başka risk, iş güvenliği, ülke farkı gözetmiyor.
Çadırların kurulmasından gösterilerine kadar her aşamasında güvenlik açıkları veren şirketin sicilinde pek çok ölümlü ve yaralanmalı kaza var. Kurulum esnasında gerçekleşen kazaların pek çoğu kayda bile geçmezken, antrenman ve gösteri esnasında yaralanan/sakatlanan, hatta ölen gösteri sanatçılarının sayısı hayli kabarık. Mesleki riskleri çok yüksek olmasına rağmen, pek çoğu profesyonel sporculuktan gelme (%40), deneyimli akrobat, palyaço ve müzisyenlerden oluşan gösteri kadrosunun sözleşmeleri, sakatlanma ve çalışamaz duruma gelme halinde ödenecek tazminat ve maluliyet ödeneklerine dair düzenleme içermiyor. Şanslı olanların mahkeme süreci sonrasında yüksek bir tazminat alabildiği az sayıda örnekte ise "şans", omurgası kırılan olimpik sporcuları, 20'den fazla kırığın tedavisi için, bugünlerde çöküşünü izlediğimiz Amerikan sağlık sistemine onbinlerce dolar ödemek zorunda kalan akrobatları tanımlıyor.
Sirkin faaliyet gösterdiği ülkelerde, sakatlandığı için taksicilikten kasiyerliğe, garsonluktan inşaatlara farklı işlerde çalışan eski akrobatların sayısı da hiç az değil.
Risk ve fıtrat
Öyle ya, her mesleğin kendi riskleri var. Öğretmenin varisi, yazılımcının skolyozu, dalgıçın vurgunu, sağlıkçının... Neyse, ne diyorduk?
Göz göre göre bir ipin ucunda 25 metreye çıkacaksınız...
Gösteriyi her seferinde daha yükseğe taşımak, her yeni koreografide bir güvenlik unsurunu daha eksiltmek... Gösteriyle beraber bilet fiyatlarını da "inanılmaz" kılmak için göstericilerin bedenini, seyredenin dimağını zorlayabildiğin kadar zorlamak... 4500 profesyoneli tehlikenin kendi kaderlerinde olduğuna, seyreden milyonları ise bir masal diyarına ikna etmek için led ışıklara ve gösteri boyunca kopan alkışa güvenmek... Bugünlerde hayli tanıdık geliyor değil mi?
Anlattığımız bir sirk hikayesi değil çünkü. Kendi piyasasını, işçi kitlesini, işsizler ordusunu, sömürü mekanizmalarını, hesaplarını yaratmış bir sermaye hikayesi...
Sirkin hikayesi, başka bir hikaye. Sınıflı toplumların tarihiyle beraber ilerlemiş bu hikaye geçen yüzyılın ilk çeyreğinde bir yol ayrımına geldi. Pek çok başka mesleğin hikayesi gibi.
1. Dünya Savaşı'nın ertesine dek toplumdaki çürümeyi ve eşitsizliği aynalayan ucube şovlarını, hayvan işkencelerini, çadır yangınlarını, ölümlü kazaları, rekabeti, yoksulluğu siciline yazan sirk tarihi, 1919'da Sovyetler Birliği'nin Çarlık Rusyası'ndan devrolan tüm sirkleri kamulaştırması ve Moskova'da bir sirk okulu açmasıyla yön değiştirdi.
Sirkin bir sanat haline gelmesi, sirk sanatçılarının sağlık ve güvenlik öncelikli, kolektivizme ve eğitime dayalı, devlet güvencesinde bir işe kavuşmaları mümkün oldu. Sirkler birer "tuhaflıklar ve aşırılıklar" gösterisi olmaktan çıkıp spor ve estetik temelli üretim mekanlarına dönüştü. Bugün bir sirk dramaturjisinden bahsedebiliyorsak, bunu, sporu ve sanatı birlikte kuran, bireysel sınırları değil, insanın birlikte yapabileceklerinin ve anlatabileceklerinin sınırlarını zorlayan Moskova Sirk Okulu'na ve Sovyetler Birliği'ne borçluyuz. İnsan aklına ve bedenine saygıyla...
Bugün gelinen noktada Cirque de Soleil, tüm modern sirkler gibi bu dramaturji mirasından ihtiyacı oranında faydalanmakla beraber, yapısal olarak Amerikan sirk geleneğini temsil ediyor. Rekabete, biata, esnek çalışmaya, güvenliksiz ve güvencesiz işe dayalı bu gelenek, sermayenin geleneğidir.
"İnsan Kaynakları Departmanı"nın kayıtlarında 20 binden fazla sporcu, akrobat, palyaço ve illüzyonistin yanı sıra, "cüceler", "devler" ve "medyum"ların CV'sini barındıran sıradan bir masal sermayesi...
Bu defa patron, kırmızı bir palyaço burnunun ardında gizli...
Çadır kurulumu
Las Vegas'ta otel müşterileriyle fotoğraf çektirmekle görevli Cirque de Soleil palyaçoları.