1938 tarihli eski Cemiyetler Kanunu uyarınca aile, cemaat, ırk, cins ve sınıf esasına veya adına dayanan cemiyetlerin kurulması yasaktı. 1946 yılında İkinci Dünya Savaşı’nın bitiminden sonra dünya konjonktürünün de etkisiyle Türkiye’de de çok partili sisteme geçilmesi ve bununla ilişkili olarak sınıf esasına dayanan cemiyetlerin kurulmasına ilişkin yasağın kalkması ile birlikte önce Türkiye Sosyalist Partisi (TSP), ardından Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi (TSEKP) kuruldu. Bu kuruluşları takiben her iki partiyle ilişkili sendikalar kuruldu ve örgütlendi.
Dr. Şefik Hüsnü başkanlığında kurulan TSEKP kısa sürede İzmit, Kocaeli, Adana, Ankara ve Gaziantep illerinde örgütlendi. TSEKP ve onunla ilişkili sendika birlikleri Ağustos-Aralık 1946 yılları arasında “Sendika,” Ekim-Aralık 1946 yıllarında “Yığın” dergilerini çıkardı. Bu iki yayının neredeyse her sayısında halk sağlığı, işçi sağlığı, iş kazaları ve işyeri hekimliğine dair haber ve makaleler yer aldı.
16 Aralık 1946 tarihli sıkıyönetim tebliği ile hem partiler hem de sendikalar kapatıldı, yayınlarının faaliyetine de son verildi.
Sabire ve Hulûsi Dosdoğru
Dönemin yayınlarında Hulûsi Dosdoğru’nun henüz öğrencilik yıllarında yazdığı şiir, hikâye ve röportajlara rastlamak mümkündür. Ayrıca tıp fakültesinde öğrenciliği sırasında Burhan Arpad ile “İnanç” adlı bir dergi çıkarmıştır.
İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi mezunu olan Sabire ve Hulûsi Dosdoğru 1945’te Zonguldak’ta çalışmaya başladı ve madenlerde çalışan işçilerin sağlığı, çalışma ve yaşam koşullarına ilişkin çalışmalar yaptılar. Bu dönemde yaptıkları çalışmalara ve gözlemlerine dair makaleleri Tan gazetesinde yayınlandı.
Dosdoğru çifti 1946’da kurulan TSEKP’nin aktif yöneticileriydi. Hulûsi Dosdoğru 1947 TKP Davası’nda bir yıl hapis cezası aldı. Ömürlerini işçi sağlığına ve emekçilerin mücadelesine adamış bu hekim çiftin en bilinen ortak çalışmaları "Sağlık Açısından Maden İşçilerimizin Dünü Bugünü" kitabıdır. Ayrıca Dosdoğru çifti 1961 tarihli Yön Bildirisi’nin imzacıları arasındadır.
Hulûsi Dosdoğru, Yığın dergisinin yanı sıra yine TKP’nin doğrudan veya dolaylı olarak yönlendirip yönettiği Söz, Yürüyüş, Yeryüzü dergilerinde de yazdı. Tıp kitaplarının yanı sıra "6-7 Eylül Olayları" dolayısıyla Ortaköy’de tutuklanmasının öyküsünü Hulûsi Dosdoğru aynı adlı kitabında dile getirdi.
Dosdoğru çiftinin sadece tıp alanında değil kültür, sanat ve politika alanlarında çeşitli dergi ve gazetelerde makaleleri, kitapları yayınlandı.
Sendika Dergisi
Ağustos-Aralık 1946 yılları arasında çıkan Sendika dergisinde hemen her sayıda halk sağlığı, işçi sağlığı, iş kazaları ve işyeri hekimliğine dair haber ve makaleler yer aldı. Hekimlerin yazdığı makalelerin yanı sıra, “sağlıkçı” imzası ile yayınlanan makaleler dikkat çekicidir.
Sendika dergisinin 7 Eylül 1946 tarihli ikinci sayısında “sağlıkçı” imzalı “Endüstri Hekimliği” başlıklı yazıda endüstri hekimliği şöyle tanımlanıyordu:
“Endüstiri tababetin asıl vazifesi işçiyi hastalandırmamak için gerekli tedbirleri önceden almak ve maaş aldığı müessesenin menfaatlerine amelenin sağlığını feda etmeyecek kadar memleketin ve insanlığın adamı olmaktadır.”
14 Eylül 1946 tarihli üçüncü sayıda Dr. M. Hulûsi Dosdoğru imzası ile yayınlanan “İşçi Sağlığı Meselelerinde Sendikaların Rolü” makalesinde işçi sağlığının işverenlerin anlaştığı hekimlerce kontrol edildiği, hekimlerin işverenlerin baskısı ile inisiyatif kullanmakta zorluk çektiğinden bahisle işçi sağlığına ilişkin kontrol ve denetimlerin işçilerin kendi örgütü olacak sendikalarca yapılmasının önemine işaret edilmiştir.
21 Eylül tarihli dördüncü sayıda yine “sağlıkçı” imzalı “Tütün İşçilerinin Sağlık Durumları” başlıklı makalede tütün işçilerinin sağlık ve çalışma koşulları incelenmiş, alınması gereken kimi tedbirlere dair öneriler getirilmiştir.
12 Ekim tarihli 7. sayıda Dr. M. Hulûsi Dosdoğru imzası ile yayınlanan “Fertçi ve Sosyal Hekimlik” makalesi dikkat çekmektedir. Alfred Grotjahn’a atıfla bireyci hekimlik ve sosyal hekimlik arasındaki ayrıma işaret etmiştir. Aynı sayıda “sağlıkçı” imzası ile yayınlanan “İşçi Kulüpleri” adlı makalede ise sendikaların kuracağı işçi kulüpleri tarif edilmekte, bu kulüplerde kültür sanat faaliyetlerinin yanı sıra egzersiz yapılacağı anlatılmaktadır:
“İşçi Kulüpleri; sporu işçi kitlelerine sevdirecek ve onların beden kabiliyetlerinin gelişmesine yardım edecek, gövdelerini çelikleştirip yorgunluk ve hastalık temayüllerini önleyecek, düşünce ve ahlâk seviyesini yükseltecek birer mekteptir.”
19 Ekim 1946 tarihli 8. sayıda Dr. H. Açıkgöz imzası ile “Sosyal ve Sıhhi Bakımdan: Tütün İşçisi Nasıl Yaşıyor” ve “sağlıkçı” imzası ile iki sayı devam edecek olan “Endüstride Kullanılan Zehirli Maddeler ve Fabrika Artıklarının İşçide Yaptığı Toksik Kansızlıklar” başlıklı iki makale yer almaktadır.
2 Kasım 1946 tarihli 10. sayıda “sağlıkçı” imzası ile yayınlanan “20 Müesseseye Birden Bakan Doktorlar” başlıklı çoğu işyeri hekiminin sadece kâğıt üzerinde bulunduğuna dair bir haber ve imzasız olarak dokuma işçilerinin sağlık durumlarına ilişkin geniş bir makale yer almaktadır.
29 Kasım 1946 tarihli 13. sayıda “sağlıkçı” imzalı ve “Bugünkü Hayat Pahalılığı Karşısında İşçi Sağlığını Nasıl Koruyabilir?” başlıklı makalede işçilerin özellikle verem hastalığı ile mücadelede çaresiz bırakıldığına işaret edilmektedir.
7 Aralık 1946 tarihli 15. sayıda “sağlıkçı” imzalı ve “Kömür Havzasında Sosyal Yardım ve Sağlık” başlığı ile yayınlanan makalede kömür havzalarında çalışan işçiler için alınması gereken tedbirlere yer verilmiştir.
Gazetenin 14 Aralık tarihli ve kapatılmadan önceki son sayısında ise “İş Kazaları, Meslek Hastalıkları ve Analık Sigorta Kanunun Açıklanması” başlıklı bir makale yer almıştır.
Yığın Dergisi
Yığın Dergisi’nin ikinci sayısında Dr. Sabire Dosdoğru, “Veremle Mücadele Bir Hayır İşi, Bir Sadaka Meselesi Değil, bir Devlet Davasıdır” başlıklı verem hastalığına ilişkin detaylı makalesinde, hastalığa ilişkin bilgiler ve istatistiklerin yanı sıra hastalığın sınıfsal dağılımına ilişkin tespitler yapmıştır. Veremle mücadelede sosyal hekimliğin önemine işaret eden Dosdoğru, bu mücadelenin “üç beş zenginin gönlünden kopan sadakalar” ile halledilebilecek bir mesele olmadığına, ancak devletin planlı müdahalesi ile gerçekleştirilebileceğine vurgu yapmıştır.
Sabire Dosdoğru üçüncü sayıda ise “Hayat Standardımızın Gittikçe Düşmesine Sebep Olan En Mühim Âmillerden Biri: Ev Buhranı” makalesinde İkinci Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında baş gösteren evsizlik sorununa değinmiştir. Dördüncü sayıda “Atatürk ve Türk Kadınları” başlıklı makalesinde Türkiye’deki kadın sorununu ele almıştır.
Derginin altıncı ve son sayısında Hulûsi Dosdoğru’nun İkinci Dünya Savaşı ve barış sürecini ele aldığı Demokratik ve Antidemokratik Kampanya başlıklı makalesinin yanı sıra Sabire Dosdoğru’nun “Halk Sağlığı ve Sosyal Tababet” başlıklı makalesi yer almaktadır.
Makalede Sabire Dosdoğru sağlık hizmetlerinin ücretli olmasına şiddetle karşı çıkmaktadır:
“Hekimliğin serbest meslek olarak bir kazanç vasıtası haline sokulması tebabetin gayesine ve ruhuna aykırıdır. Kâr vasıtası olan her meslekte bir istismar vardır.
…
Halk, sağlığının gereği üzere garanti altına alınabilmesi için her şeyden önce şu iki önemli meselenin halli lâzımdır:
1- Tebabetin devletleştirilip bir ticaret vasıtası olmaktan ve dolayısiyle insan sağlığının da istismardan kurtarılması,
2- Halkın hayat standardının yükseltilmesi ve bunun için de evvel emirde cehaletin ortadan kaldırılması.”
Kaynakça
Akif Akalın, İşyeri hekimliği bir uzmanlık dalıdır, soL Portal 2015
Aydemir Güler, Adanalı İşçi Önderi Rasih Nuri İleri “1946 Sendikacılığı” Makalesine Sunuş, Gelenek 128
Aziz Çelik, Vesayetten Siyasete Türkiye'de Sendikacılık (1946-1967)
Rasih Nuri İleri, 1946 Sendikacılığı, Gelenek 128
TÜSTAV Süreli Yayınlar Arşivi, Sendika Gazeteleri
TÜSTAV Süreli Yayınlar Arşivi, Yığın Dergileri