2020’nin bahar aylarında COVID-19’a karşı aşı araştırmalarının başlamasıyla birlikte, geliştirilecek aşıların tüm dünyada eşit dağıtımı konusunda endişeler de gündeme geldi. Konu hakkındaki uyarılarını uluslararası kamuoyuyla paylaşan Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) çağrısı ve öncülüğünde Nisan 2020’de COVAX adı verilen aşı ağı kuruldu. DSÖ’nün yanı sıra Gavi - Aşı İttifakı ve bir kamu-özel ortaklığı olan Salgına Hazırlık İnovasyonları Koalisyonu (Coalition for the Epidemic Preparedness Innovations-CEPI) tarafından koordine edilen inisiyatifin amaçları; farklı aşıların araştırma, geliştirme ve üretim faaliyetlerinin desteklenmesi, fiyat konusunda şirketlerle pazarlık yapılması ve temin edilen aşıların ihtiyacı olan ülkelere ulaştırılması olarak belirtiliyor.
92 ülke ücretsiz aşı için aday
COVAX bünyesinde toplam 190 ülke bulunuyor. 98 katılımcı ülkenin yanı sıra düşük ve orta gelirli ekonomiler sınıfına dahil edilen 92 ülke de ücretsiz aşı tedariği için uygun ülkeler olarak tanımlanıyor. ABD ve Rusya’nın katılmadığı inisiyatif için, Türkiye katılma niyetini belirten ülkeler arasında. Ancak niyet belirtmenin, ülkeler açısından bir bağlayıcılığı bulunmuyor.
COVAX, 2021 yılının sonuna kadar 2 milyar doz aşı tedarikini ve inisiyatif içinde yer alan ülkelere nüfuslarının en az %20’sine yetecek miktarlarda dozun sağlanmasını hedefliyor.
COVAX ağına katılan tüm ülkelerin söz konusu aşılara eşit ulaşımı hedefleniyor. Bu sayede düşük gelir düzeyi nedeniyle başka anlaşmalarla aşıya ulaşamayacak bazı Afrika, Latin Amerika ve Asya ülkelerinin aşıya ulaşabileceği belirtiliyor. Ancak söz konusu eşit paylaşım sayesinde birçok gelişmiş kapitalist ülke ve emperyalist ülke de yaptıkları aşı anlaşmalarına ek olarak tedarik edebilecekleri dozları arttırma imkânı buluyor.
Yüzde 10’un üzerinde aşılama hayal
Mevcut anlaşmalar COVAX’ın, hedefinin henüz gerisinde olduğuna işaret ediyor. Anlaşmaları kesinleşen üreticiler ve doz miktarları; AstraZeneca (170 milyon doz), Johnson&Johnson (500 milyon doz), Hindistan Serum Enstitüsü’yle AstraZeneca/Oxford veya Novavax aşısından (200 milyon doz) ve Sanofi/GSK (200 milyon doz) olarak sıralanıyor. Toplamda yaklaşık 1 milyon doz için anlaşma yapıldığı görülüyor. Hedeflenen dozların yarısına denk gelen bu miktarla, aşıya ulaşım için tek seçeneği COVAX ağı olan ülkelerin nüfuslarının ancak %5’i ila %10’unun aşılanabileceği anlaşılıyor.
Yetkililer Pfizer ve Moderna’yla da görüşmelerin sürdüğünü belirtiyor. Pfizer tarafından yapılan açıklamaya göre; henüz bir anlaşma yapılmadı ama şirket aşı tedariği için niyet beyanında bulunduğunu bildirdi. Geçtiğimiz günlerde DSÖ tarafından, COVAX inisiyatifindeki ülkelere Biontech/Pfizer aşısı taleplerini soran bir mektup iletildi ve talep edenlerin Şubat ayında düşük miktarlarda alabileceği belirtildi. Aşıya ulaşım için öncelikle talep eden ülkelerde söz konusu aşının onaylanmış olması ve özellikle -70 derecede depolanma için uygun koşulların sağlanması gerekiyor.
COVAX’ın araştırma-geliştirme faaliyetlerini desteklediği 10 farklı aşı adayı bulunuyor. Bunlar arasında Faz 3 çalışmaları devam eden AstraZeneca/Oxford, CureVac, Moderna ve Novavax aşılarının yanı sıra henüz klinik çalışmaları başlamamış aşı adayları da mevcut.
Büyük ülkeler stok kapattı
DSÖ tarafından COVAX’ın aşı dağıtımına Şubat ayı itibariyle başlayacağı açıklandı ancak kesin bir tarih bildirilmedi. 2021’in ilk çeyreğinde ülkelerin nüfuslarının %3’ünü aşılayacak miktarda doz sağlanabilecek. Daha fazla doz tedariki ve aşıların ulaştırılması için ise 2021 yılında 6 milyar dolar bağış talep ediliyor. Bu şartlarda başta hedeflendiği şekilde 2021’nin sonuna kadar ülkelerde nüfusun %20’sine aşı ulaştırılması pek mümkün gözükmüyor.
COVAX inisiyatifinin dünya çapında eşit ve yaygın bir aşılamayı sağlayabilmesinin önündeki en büyük engel ise emperyalist ülkeler ile ilaç tekelleri arasındaki anlaşmalar. İhtiyaçlarının çok üstünde aşıyı rezerve eden ülkeler üretim stokunu “kapatmış” durumdalar. COVAX’ın bu tablo karşısında yapabildiği ise, DSÖ Genel Direktörü Ghebreyesus’un 8 Ocak tarihli açıklamasında olduğu gibi, söz konusu ülkelere ellerindeki fazla dozları bağışlama çağrısı yapmak.
