Dünya Covid-19 ile mücadele ederken Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) teknolojilerini kullanmaya devam ediyor. Salgının en başından beri salgın verilerini haritalandıran John Hopkins Üniversitesi “Mapping 2019 n-COV” internet sayfası bu verileri Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), ABD Hastalık Önleme ve Kontrol Merkezleri, Çin Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi (CDCC) ve Çin Ulusal Sağlık Komisyonu (NHC) den almaktadır. Benzer şekilde DSÖ’nün, ABD Boston Çocuk Hastanesinin HealthMap internet sitesi ve Çin’in yakın temas detektörü adı verilen uygulaması da kullanılıyor. Sağlık Bakanlığının Hayat Eve Sığar uygulaması da çok işlevli olmasa da benzer uygulamalardan birisi.
Mekansal bilgi teknolojileri hastalık sayısını görselleştirme dışında da kullanılabilir mi? Çin’den gelen bilgiler, Çin’in salgınla mücadelede bu teknolojileri son derece işlevli bir şekilde kullandığını belirtiyor. Salgınla mücadelede CBS salgının yayılımının önlenmesinde, kontrolünde, mevcut kaynakların mekansal tahsisinde ve sosyal mesafenin mekansal yoğunluğunun tespitinde önemli bir rol oynamıştır. Bu uygulamalardan birisi tıbbi kaynakların dağıtımıdır. Normal zamanlarda tıbbi kaynaklar nüfus yoğunluğu gibi faktörlere göre dengelenirken, salgının mekansal olarak dengesiz dağılımı ve zamanla hızlı gelişimi bu kaynakların normal zamanlardaki gibi dağıtılmaması gerektiği anlamına gelmektedir. Hastanelerin malzeme ve ekipman bilgileri salgının mekansal yoğunluğu ile birlikte analiz edilerek tıbbi kaynakların dağıtımı planlanmıştır. Benzer bir uygulama gıda tedariğinde, nüfusun hareketlerinin tahmininde de yapılmıştır.
Çin Tıbbi Malzeme Kıtlığı Haritası
Sosyal medya uygulamalarının mekansal analizleri de salgınla mücadelede sıklıkla kullanılmıştır. Çin’de sıkça kullanılan Baidu, Wechat uygulamaları mekansal veri elde edilmesinde oldukça işlevli olmuştur. Diğer yandan Google’ın mekansal değişiklikleri raporlama sistemi, Facebook’un Carnegie Melon Üniversitesi ile ortak ürettiği interaktif haritalar hastalığın yayılımını tahmin etme çabalarına yardımcı olmakta. Facebook ve Carnigie Melon Üniversitesi bir bölgedeki kişilerin başka bir bölgedeki kişilerle temas etme olasılığını tahmin eden ortak konum haritası, bölgesel düzeyde insanların evlerinin yakınlarında mı yoksa şehrin başka bölgelerindeki olduklarını gösteren mobilizasyon haritasını kullanıcıların hizmetine sunmuş durumda.
Türkiye’de Covid-19 ile mücadele de CBS teknolojilerini ne ölçüde kullandı şu anda herhangi bir bilgimiz yok. Çevre ve Şehircilik Bakanlığına bağlı Coğrafi Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü, Ulusal Coğrafi Bilgi Sisteminin kurulması, mekansal verilerin üretimindeki standartları belirlemek gibi amaçlar için kuruldu. Salgın sırasında herhangi bir çalışma yaptılar mı bununla ilgili bir bilgi bulunmuyor. Sağlık Bakanlığının vatandaşların kullanımına sunduğu “Hayat Eve Sığar” uygulamasında konumsal analiz sadece bulunduğumuz bölgenin riskli olup olmadığını belirlemede kullanılıyor. En son bu uygulamada vaka yoğunluk haritası yayınlanmaya başladı. Bunun haricinde Sağlık Bakanının açıklamalarında arkasında bulunan haritada işaretlenmiş olan hasta konum bilgileri CBS’nin ilk kullanım alanı olan Londra’daki kolera salgınında kullanılma biçimine benziyor. Fakat bunlara ek olarak hastalığın yayılımı, hastanelere sağlık malzemesi ihtiyacı, kişilerin mobilizasyonunun takibi, hastalığın yoğunluğuna göre uygun sahra hastanelerinin yerinin belirlenmesi gibi analizlerin yapılıp yapılmadığını bilemiyoruz. İTÜ Geomatik Mühendisliği Dr. Öğretim Üyesi Caner Güney Harita Kadastro Mühendisleri Odasın da yaptığı seminerde bilim kurulunun yanında yer alacak teknik bir kurulun salgın verileri ve mekan ilişkileri üzerinden salgınla mücadeleye dair kararlar verebileceğini belirtiyor. CBS Genel Müdürlüğü önemli çalışmalarından birisi olan ve sıklıkla gündeme getirilen “Akıllı Şehirler Projesi” salgınla mücadelede kullanılmış mıdır, ne aşamadadır?” sorusunu sorup, bununla ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamadığını da belirtiyor.
CBS şu anda dünyada birçok alanda etkili biçimde kullanılıyor. Navigasyon sistemlerinden, suçla mücadeleye, kent bilgi sistemlerinden altyapı bilgi sistemlerine kadar birçok alanda farklı problemlere konumla ilişkileri üzerinden gelişmiş çözümler üretiyor. Sosyal medya uygulamaları, cep telefonlarımızdaki navigasyon sistemleri ile elde edilen kişisel bilgilerimiz birçok sektörde sermayenin hizmetine sunulmuş durumda.
Toplumcu bir düzendeki planlama çalışmalarında CBS muazzam olanaklar sağlayabilir. CBS’inin kullanımı ve verilerin analizini iki boyutta değerlendirilebilir. İlk boyutu verilerin merkezileşmesi ve konumla ilişkilendirilmesi sonucu yapılacak analizler, diğer boyut ise verilerin açıklığı sayesinde meslek örgütlerinin, üniversitelerin ve vatandaşların hem veri katkısı sunması hem de analiz boyutunda katkıda bulunması yani sistemlerin çift taraflı çalışması. Örneğin yaşanacak bir salgın durumunda veri merkezileşmesi ve mekansallaşması ile kaynaklar daha verimli kullanılabilirken, gerekli verilere ulaşabilen üniversite, meslek örgütü, sendika gibi kuruluşlar bu verileri kendi uzmanlık alanları açısından yorumlayabilirler. Yaş grupları ve bunun mekansal dağılımını veri alan risk analizi, bu risk analizine uygun olarak öncelikli maske veya koruyucu ekipman dağılımı planlanabilir.
[Bilim ve Aydınlanma - Ozan KARAMAN]
Altawell, M. GISLounge. Using Location Data to Map People’s Movements, Social Distancing Efforts, and the Spread of COVID-19: https://www.gislounge.com/using-location-data-to-map-peoples-movements-… adresinden alındı
BBC http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/snow_john.shtml adresinden alındı
Chaturvedi, A. (tarih yok). The China way: Use of technology to combat Covid-19. Geospatial World: https://www.geospatialworld.net/article/the-sino-approach-use-of-techno… adresinden alındı
Chenghu, Z., Fenzhen, S., & Tao, P. (2020). COVİD-19 Challenges to GIS with Big Data. Geography and Sustainability.
Güney, C. Covid-19 Öncesinde ve Sonrasında Mekansal Veri Ekosistemi: https://www.youtube.com/watch?v=14kvwuxWA6I. (H.K.M.O Ankara Şubesi )